آنی‌لار دوشرگه‌سی

موْللانصرالدین ژورنالی‌نین بیرینجی ساییسی‌نین ایل دؤنۆمۆ آنیسینا

اوْندوْققوزونجو عصرین سوْنلاری، ییرمینجی عصرین ایلکلرینده موللانصرالدین ژورنالینین بیرینجی نۆمره‌سی ۱۹۰۶-ینجی ایل آوریلین ۷-سینده ایشیغی اۆزۆ گؤرمۆشدۆ. دۆز ۱۱۳ ایل اؤنجه چیخماسی عصرینین ی-ایجتیماعی بیر ضرورتی کیمی حیس اوْلونان ژورنالین باشیندا میرزه جلیل محمدقلی‌زاده کیمی دۆشۆنر، یازیچی، دئموْکرات، فی آدامی، خالقینین آیدینلاماسی یوْلوندا عؤمرۆنۆ بیله هیچ بیر بدل گؤزله‌مه‌دن، بدلینی تکجه خالقینین جهالتدن قورتولماسیندا خولاصه ائدن شخصدن دانیشیریق. خالقینی معاریفلندیرمک، مدنییته چاتدیرماق، ائیله‌جه جهالت ایلغیملیقلاریندان قورتارماق فیینده اوْلان بو بؤیۆک یازیچی و ژورنالیستدن دانیشماق ائله ده راحات بیر ایش دییل اصلینده. آیدین دۆشۆنجه‌لرینی الینده کسکین بیر پیچاق کیمی قوللاناراق هرآن خالقینی جهالت‌لردن قیریب قورتاریب، آیدینلاتمایا ساری آپاریردی. باشدا موللانصرالدین ژورنالی اوْلماقلا جلیل محمدقولوزاده علم‌لی و تربییه‌لی اوْلماقدان یانایدی. اوْنون نظریجه ساوادسیزلیق بیر توْپلوما ان بؤیۆک تهلیکه حئساب اوْلور. حقوق سؤیلمینین طرفداری ایدی. برابرلیکدن، اؤزگۆرلۆکدن یانایدی. قادین آزادلیغی، ایجتیماعی آزادلیغی ضیمانت ائدیب بیر آخیما چئوریلینجه اوْ توْپلوم بخته‌ور بیر توْپلومدور دئیه دۆشۆنن میرزه جلیل ۲۵ ایل بوْیونجا تیفلیس‌ده، باکی‌دا، تبریزده، جمعینده ۷۴۸ نۆمره ساییندا چیخان ژورنالدان چیخارتماقلا بو آرمانلارینی اؤنه آپاریردی.

موْللانصرالدین ژورنالی ایلک دفعه اوْلاراق تۆرکلر ایله اؤز آنا دیللرینده دانیشمایا باشلامیشدی. بو اۆزدن ده خالقیمیزین طرفیندن بؤیۆک بیر اوْخوجو کۆتله‌سینه مالیک ایدی. آنجاق ژورنالین دردی نه تکجه آذربایجان بلکی اوْرتادوْغو یا بئله دئیه‌ک ایسلام دۆنیاسینی بۆرۆمۆش جیهالتلرله قارشی مۆباریزه ایدی. دینی فاناتیزمی هر بیر شوماره‌سینده کسگین دیل ایله نقد ائتمیش‌دیر. داخیلی ایستیثمار ایله خاریجی ایستعماری قینایاردی. بو قینامانی ایسه بیر چوْخ یازیدا، شعرده، کاریکاتوْریادا گؤره بیلیریک‌. ژورنالین ایلک سایی‌نین چیخماسیندان ۱۱۳ ایل اؤتمه‌سینه باخمایاراق هله ده اؤز عصرینده‌کینه تای ایندی ده آوانگارد بیر ژورنال اوْلدوغونو وورغولایا بیلریک. گؤردۆیۆ ایشی خالقینا خاطیر گؤرۆردۆ. خالق دا اوْنون قالارغیلاشماسیندا اوْلوملو ائتکی‌لر بوراخدی. هر بیر ایجتیماعی آخسارلیق ژورنالین دقیق گؤزۆندن اوزاق قالماییب ایتی نقدلرله اۆزله‌شیردی.  جلیل محمد قولوزاده ژورنالین دیلی تۆرکجه اوْلاراق هم ده آنلاشیلیر بیر دیلده یاییلماسیندان یانایدی.

قادین حاقلاری، قیزلارین تحصیلی، آز یاشلی قیزلارین قوْجا کیشی‌لره اره وئریلمه‌سی، قادین حقوقسوزلوغو و اسارتینی تنقید ائدن یازیلار و کاریکاتوْریالارین خصوصی یئر توتماسی بئلنچی بیر مسئله‌نین هانسی درجه‌ده اؤنملی اوْلماسینی آنسیدیر.

اوْ یازیر:

. ای میللتیمیزین سعادتینی گؤیلرده آراییب یئرلرده تاپمایانلار، ای آدلارینی ادیب قوْیوب ادبییات داییره‌سینده قلم چالانلار، مادام کی بیچاره‌لری اسارت آلتیندا ساخلاییرسینیز، مادام کی بیز آروادلارا یوخاریدان باخیب، بیزیم تربیه و تعلیمیمیز یوْلوندا هئچ بیر تشبث ائتمه‌ییرسینیز، مادام کی اؤز ایستیبدادینیزدا برک دوروب آغالیق فیکریندن چکینمیرسینیز، مادام کی بیزلری حئیوان درجه‌سینده توتوب هر ظۆلم و تعدی‌یه گیریفتار اوْلماغیمیزی لاییق بیلیرسینیز، اوْندا میللتیمیزین سعادتیندن، بونون ترقی و تکاملیندن بالمره گؤز چکینیز».

ژورنال فاناتیزمه قارشی آغیر بیر موباریزه‌ده ایدی. حتی ناظیم وْف یازیر کی: ژورنالین فاناتیزمه قارشی مۆباریزه‌سی اوْ درجه‌ده شیددتلی ایدی کی بعضن اوْنون محض بو مقصدله نشر اوْلوندوغونو دۆشۆنردیلر».

ژورنالین باشلیجا آماجلاریندان فی و عقیده‌لرین دۆزه‌لیشی ایدی. عمل‌لری فیلرین محصولو بیلیب ایلک اؤنجه فیلرین ایصلاحینا جان آتیردی. 

شرقده موْنارشی آرادان گؤتۆرۆلدۆکدن سوْنرا دئموْکراسی چیچکله‌نر سؤزۆنه ایناناراق مشروطه حرکاتیندا اوْلوملو ائتکی‌لر بوراخمیشدی. تکجه ۱۹۰۴ده باکیدا ایراندان ۷ مین ایشچی وار ایدی. ایلده ۲۰۰ مین نفره یاخین روسیه‌ده ایشله‌مک‌ده ایدی. ائله بیر دورومدا ژورنالی اوْخویوب اؤز یوردونا قاییدان آیدین فیلی‌لرین سایی آز اوْلمامیش‌دیر. ۱۲۹۹ شمسی ایلده موْللانصرالدین ژورنالی تبریزدن یاییلماغا باشلاییر. آز موددت‌ده اؤزۆنه اؤزل بوْللوجا اوْخوجو کۆتله‌سی ییغیر. فرانسه کنسولو، کنسول بلیوْم تبریزی پاریس مقصدی ایله ترک ائتمه‌میشدن اؤنجه ژورنالین دفترینه گئدیر و میرزه جلیل ایله گؤرۆشده دئییر: مؤمن بنده‌لر شهری اوْلان تبریزده، آداملاری هئچ بیر واخت یئنی شئی ماراقلاندیرمامیشدیر. من تعجب ائدیرم نئجه اوْلموشدور کی سیزین ژورنالینیز بو شهرده بو قدر موفقیت قازانمیشدیر».

ژورنالین آجی و ایتی دیلینه خاطیر بعضن سانسوْنر و یا تهدیدله اۆزله‌شیردی. ژورنالیستی فضادا بیر ایلک اوْلاراق سانسوْر اوْلموش یازیلارین یئرینی بوْش قوْیاراق اۆزه‌رینه قیرمیزی چارپاز چکیب بؤیۆک فوْنتلارلا، بیزدن آسیلی اوْلمایان سبب‌لره گؤره بو یئر بوْش قالدی» سؤزۆنۆ یازیردیلار. 

جهالت، فاناتیزم، معاریفسیزلیکله مۆباریزه باشلیجا توتومو اوْلان ژورنالین چاغداشلاشماق و یئنی فیلره همئشه آچیق قوجاقلا یاناشماق ایده‌آلی ایدی. فهله(فعله) حاقلارینین هر آن مودافیعه‌چیسی اوْلان ژورناللارین بیریسی ایدی. هومانیستی باخیشلارین یئری درگیده بللی درجه‌ده گؤرۆنۆر، وطن و یا مملکت دئییلن یئری اوْردا یاشایان بۆتۆن اینسانلارین اوْرتاق وارلیغی بیلیب دئمک نئچه‌سسلی‌لیک، پلوْرالیسمینذمودافیعه اوْرگانی ایدی.

درگی طبقاتی آیریشمالارین کؤک ندنلرینی قینایاردی. ایکیلی نقدلرین بیر باشی بئلنچی مسئله‌لر ایدی. سیلاحلی موباریزه‌یه قارشی ایدی. خاریجی و استعماری گۆجلری همئشه قینایاراق، ژورنالدا یازیلیردی آذربایجانلییا دا، ائرمنی‌یه ده سیلاح وئرن تزار قزاغی‌دیر. آنجاق جلیل محمدقولوزاده‌ ییری گلمیشکن قاچینیلماز سیلاحلا موباریزه‌دن چکینمه‌ییردی. اوْ حتی حیات یوْلداشی حمیده خانیم جوانشیره یازیر:

حمیده من گلمیشم عسگرانا، لازیم گلرسه الیمه سیلاح آلیب ائرمنی‌لرله ووراشارام».

نه ایسه کی موْللانصرالدین درگیسینی تکجه میرزه جلیلده خولاصه ائتمک اوْبیری آذربایجان دۆشۆنرلرینینین حاققیندا سایقیسیزلیق حئساب اوْلار. میرزه علی‌اکبر صابیر کیمی گۆجلۆ شاعیر و عظیم عظیم زاده کیمی تایسیز کارتونیست ده، و بیر سیرا باشقالاری اوْنا بو اوزون یوْلدا یاردیمچی ایدیلار. هله ده ۱۱۳ ایل ژورنالین ایلک سایینین بوراخیلیشیندان  کئچسه ده ائلنچی بیچیمده خالقین دردینی خالقین آنلایاجاغی دیلده بیان ائده بیله‌جک بیر درگی و یا درگی‌لرین یئری چوْخ گؤرۆنمکده‌دیر. اومارام ژورنالیستی چالیشماقدا اوْلان یوْلداشلاریمیز اوْ بوْیدا خزینه‌دن اوْلدوقجا یارارلانیب، اوْنو دقیق اوْخوماقلا فعالیت و چالیشمالاری یوْلوندا بیر ایشیق اوْلاراق، قارانلیق یوْللارینا توتوب اوْنون گؤستریجی‌لیگیندن فایدالانا بیله‌لر. 

۱۸/۱/۹۸

مشروطییت، مدرنیته، ریضاخان

مشروطه دؤنمی ایرانا مدرنیته‌نین گیریش قاپیسی ساییلیر. بو گزاره‌نی آچیقلامامیشدان اؤنجه مدرنیته نه دئمک‌دیر سؤزۆنۆ آچیقلامامیز گره‌. بلکی ان ساده تعریف سنت‌ین قارشیسیندا دوْغان یئنی دۆشۆنجه‌لره مدرنلیک آدی وئرمک اوْلا. بو اۆزدن مدرنیته‌یه قارشیلیق تجدد» سؤزۆنۆ ده ایشلده بیله‌ریک. آنجاق بیز مدرنیته‌نی بئله تعریفله‌ییریک: سنتی باخیشلاردان آیریلیب، بیلیمه اؤنم وئریب، اینسان دئیه بیر فنوْمنین حضور و اؤزگۆرلۆیۆنۆ قوْرویا بیلسین دئیه تئخنوْلوْژیانی خیدمته آلیب اصیل گۆجۆ میللت‌ده گؤرۆب، ائیله‌جه اوْنلارین ایستکلرینی یئرینه یئتیرسین دئیه دؤولت قوروب، بۆتۆن آلانلاردا قوروملاشمایا یؤنه‌لیب، یاسال چرچووالار ایچه‌ریسینده یئنه میللتین آرمان و ایده‌آل‌لارینی دۆشۆنن سۆره‌جه مدرنلشمه سۆره‌جی آدی وئرمک اوْلار. دئمک اصل تفکیک قوایا صادیق باغیمسیز ائیله‌جه گۆجلۆ دؤولت قورا بیلمک بونون ان تمل گرکلریندن‌دیر. بیرجه سؤزله مدرن دؤولت، اینسانین بیرئیسل(فردی) اؤزگۆرلۆکلریندن، توْپلومسال اؤزگۆرلۆکلرینه قدر سیغوْرتالایا بیله‌جک دؤولته دئییلیر.

بو مقدمه ایله مشروطه حرکاتی‌نین ندنلرینی آراشدیریب سؤزۆمۆزۆن آردینی توتمایا چالیشاجاییق. ایران و بۆتۆن دۆنیانین بیر نئچه اؤلکه‌سینده گئدن سۆره‌جلری گؤز اؤنۆنه آلاراق بیلینجلنمکله یاناشی یئنی ائیلم‌لر، یئنی توْپلومسال چالخینمالارینا شاهید اوْلوروق. توْپلومو دورغون(ایستا) دییل، جانلی و هر آن بیر ده‌ییشیمه ایمضا آتاجاغی قدر گۆجلۆ گؤرمکدن یاناییق. بیر چوْخ آراشدیرماچی‌نین نظریجه ایراندا مشروطییت، تۆرکییه‌ده تنظیمات باتی‌دان گلمه (آوروپادان اؤزللیکله) بیر یئنی آخیم اوْلاراق، یئنی بیر گۆجلۆ و دۆزنلی دؤولت قورمایا یؤنه‌لیک گؤرۆنن بیر توْپلومسال ائیلم ایدی. تام اوْنون الینده اوْلان گۆجۆ شاهدان آلیب میللتین آراسیندا بؤلۆشدۆرمک بو یئنی دالغانین ایده‌آل‌لاریندان ساییلیردی.

مدرن دؤولتین قورولماسی نه دئمک‌دیر؟ کیمی سوْرغونون جاوابیندا دئمه‌لی: مدرن دؤولت دۆزنلی اوْلار، اوْندا گۆج سیستئمی بؤلۆنمۆش(اصل تفکیک قوا) حالدادیر، صاندیق دئموْکراینا سایغیلا یاناشارلار. شاه ایسه ظل‌الله-لیقدان خالقین سوْروملوسو ائیله‌جه اوْنلارین ریفاهلاری اوغروندا چالیشان قوْنومونا قدر یئنر. شاه اوْلسان دا بیله قانونا مشروط اوْلمالیسان. مشروطه اصلینده هرکسین قانونا مشروط اوْلماسی دئمک‌دیر.

مدرن دؤولت قوْنوسوندا ایکی تمل بؤلۆم آییرساق؛ بیرینجیسی میللت(اولوس) اوْلاجاق ایکینجیسی ایسه دؤولت. یئرواند آبراهاماین ایران توْپلومونو بیر فرقلی، نئچه رنگلی، چوْغول(متنوع) بیر توْپلوم کیمی نظره آلیب اوْندا اۆچ بؤلمه‌یه ایشاره ائدیر: بیرینجی مذهبی بؤلۆنمه، ایکینجی ائتنیکی و یا دیل اساسیندا بؤلۆنمه، اۆچۆنجۆسۆ ایسه یاشام طرزلری‌نین فرقلی‌لیگی اساسیندا بؤلۆنمک‌دیر. سوْل مفکوره‌لی البته ایقتیصادلا برابر فرهنگه ده اؤنم وئرن یئرواند آبراهامیان اولوس طرفیندن قوْنویا یاناشیب اؤز تحلیلینی اوْرتالیغا بوراخماسی دئمک کی باشقا بۆتۆن تاریخسل توْپلوم بیلیمینه دایاناراق تحلیل ائدن‌لرین ایلکی ساییلیر و بو اوْنون ایران بین دو انقلاب آدلی کیتابی‌نین اؤزللیگی ساییلیر. بیز ایران بین دو انقلابی اوْخودوقجا داها پارانوْیایی ( توهم توطئه) باخیشلاردان اوزاقلاشیب، ایران توْپلوموندا گئدن گلیشمه‌لری دئمک توْزسوز بیر باخیشلا گؤره بیلیریک. آبراهامیانین دایاندیغی پارادایم فرقلی-فرقلی توْپلولوقلارین مدرن دؤولتین قورولوشوندا اوْینادیقلاری روْللارین ریوایتی‌دیر. 

مشروطه‌دن قاباق هئچ بیر فرقلی سسین ائشیدیلمه‌مه‌سینی ائمیل زولانین ۱۸۸۵میلادی ایلنده قلمه آلدیغی شاه اثری اوْلان ژئرمینال اثریندن فایدالانیب آچیقلایا بیلریک. ژئرمینالدا ماهو آدیندا بیر ایشچی وار، ماهونون کاترین آدیندا گنج یاشلی گؤزل بیر قیزی اوْلماسینا باخمایاراق، هم ده یاشادیقلاری ائوین بالاجا یئر اوْلدوغونو گؤز اؤنۆنه آلاراق، یاتما یئری اوْلمایان ائتییئن آدیندا بیر باشقا ایشچی‌یه ائوینده اوْنون یاتماسی اۆچۆن یئر وئرمه‌سی ایله تانیق اوْلوروق. بو یاشام طرزینه قاتلاشیب بیر بیریسینین حضورونا عادت ائدن اؤزگه ائتییئن ایله کاترین سانکی دوْغما اینسانلاردیلار. هر گئجه آشاغی تخت‌دن کاترینین چیلپاق بدنینی گؤرن ائتییئن اوْنون یئره دۆشن باش ساچینا باغلادیغی سانجاقلارینی یئردن تاپیب تختین اۆست قاتیندا ساچلارینی داراماقدا اوْلان کاترینه وئریر. بو یاشام طرزینه آلیشمیش اینسانلار بیر آن اوْلسون بیله باشقا فیلر بئیینلرینه چاتماییر. شرم دئیه بیر شئی آرادا یوْخدور. سانکی هر شئی عادی وضعیتینده‌دیر. بو رومانین بو تیکه‌سینی گؤز اؤنۆنه آلاراق مشروطه‌دن قاباقکی ترپه‌نیشسیزلیگی تحلیل ائتمک اوْلار. اینسانلار بئلنچی یاشادیقلاری یاشام طرزینه عادت ائتمیشدیرلر. بو یاشام طرزینده شاهین اؤز یئری میللتین ده اؤز یئری وار ایدی. بو دۆزنی پوْزان آوروپا گؤرمۆش آیدینلارین روْلونا، هم ده خالق کۆتله‌سینه چاتان یئنی دۆنیا گؤرۆشلرینه ایشاره ائتمک اوْلار.

  مدرنیته‌نین ایلک سوْنوجلاریندان بروکراسی‌یه ایشاره ائتمک اوْلار. بو اۆزدن پیشا مدرن دؤولتلرین نه دئموْکراسی دردلری اوْلوردو نه ده چیلخا ایستیبدادلاری گؤزه گلیردی. بروکراتیزه اوْلموش دؤولتین ثمره‌سی کسینلیکله ایستیبداد اوْلاجاق‌دیر. بو ایستیبدادا سوْن وئرمک ایسته‌ین وارلیق همین چئشیدلی توْپلولوقلارا ایشاره ائده بیلریک.

بیر یاندان مدرنیته دالغاسی سوْنوجو اوْلاراق حقوق ایله قانون سؤیلملی قوروم‌لارین باش قالدیرماسی سوْنوجوندا توْپلومسال آیاقلانمالارا ندن اوْلماقدایدیسا، قارشیدا قاضی القضاتلیق‌دا هئچ بیر لذت دویمایان ظل الله، داور مطلق، شاهنشاه، حافظ‌الرعایا، فاتح الهی، قبله عالم و. دایانیردی. مدرنیته سوْنوجوندا قورولموش اوْلان دؤولت باشچیلاری، خیدمت وورغونو اوْلماقدانسا، موطلق گۆجۆ قازانماق اۆچۆن اللریندن گله‌نی اسیرگه‌میردیلر. بئله اوْلونجا مشروطه‌چی‌لیک داها آرتیق دیققت مرکزینه گلیردی. مشروطه‌نین باشیندا آیدینلارا، فی صاحیب‌لرینه ایشاره ائتمک لازیم‌دیر. اوْنلار سلطنت ایستیبدادینا قارشی مشروطییتی، مذهب بۆتؤوجۆلۆیۆنه قارشی سئکوْلاریسمی، خاریجی امپریالیسم‌لره قارشی ایسه ناسیوْنالیسمی اؤنه‌ریب رئکلام ائدیردیلر.

دئمک مشروطه آیدینلار و دانیشیق گۆجۆنه مالیک اوْلانلارین آیاقلانیب توْپلومون بۆتۆن کۆتله‌سینی مئیدانا گتیره بیله‌جک اینسانلارین دؤنمی ایدی. ادوارد سعید دئمیشکن آیدین کۆتله ایله موقایسه‌ده فرقینده‌لیک و دانیشیق گۆجۆنه مالیک اوْلان بیریسی‌دیر. آیدین کۆتله‌نین دانیشان دیلی‌دیر. مشروطه آیدینلاری باشدا شیخ محمد خیابانی اوْلماقلا بونا اینانمیشدیلار بو میللتین ی اینقیلابدان قاباق بیر فرهنگی اینقیلابا احتیاجی وار.

بۆتۆن بو گلیشمه‌لری گؤز اؤنۆنه آلیب بیر کودتا دؤولتی کیمی اوْرتایا چیخان ریضا پهلوی نئچه ایللیک بیر ده‌ییشیم-گلیشمه پروْسه‌سینین توْرموزونو چکیب اوْ آخیما قارشی بیر ایستیبدادی-بۆتؤوجۆل-سانترالیست حؤکۆمت قورمایا باشلادی. اوْ مشروطه میراثینا صادیق قالماییب ایستیبدادی کۆلتۆره بۆرۆنه‌رک دۆننین قهرمانلارینی بیر آنتی قهرمان کیمی تحریف ائدیب میللتین قارشیسیندا دایاندیردی. آردیجا یئرینی برکیتمک سۆره‌جینده گؤردۆیۆ ایشلری ایله حقیقتی ده‌ییشدی. هر شئیی تحریف ائدیب اؤزۆنۆ بیر قورتاریجی کیمی اؤنه چکدی.  نئچه ایللیک توْپلومسال ترپنیشلری، اؤز راسیستی تلرینه قوربان وئردی. 

  مشروطه‌نین ریضاخان آدلی بیر جلادین الی ایله قتله یئتیشمه‌سی سانکی مدرنیته پروْژه‌سی‌نین قتل ائدیلمه‌سی دئمک ایدی. سوْنوجدا ایرانا مدرنیته یئرینه مدرنیزاسیون گلمه‌سی ایله بیر فاشیست دؤولت قورولدو. بونون سوْنوجوندا بیر دؤولت-بیر میللت (بیر سس، بیر رنگ، بیر ائتنیک، بیر مذهب) تلری پیلانلانیب بئله بیر تک سسلی آختا فیلرله توسعه ایله قالخینما یوْلوندا هئچ بیر سوْنوجا واریلمادی. بو سۆره‌جی دکتر محمدعلی کاتوزیان ایران جامعه کوتاه مدت آدلی مقاله‌سینده گؤزلجه‌سینه آچیقلاییر. کاتوزیان ایرانی کُلنگی بیر توْپلوم گؤرۆر. بونا اینانیر ایراندا هر بیر اینقیلاب عرفه‌سینده بیر سیرا آیاقلانمالار اۆز وئریر. بو آیاقلانمالار سوْنوجوندا بیر آنارشی یاشانیر، آنجاق سوْنو بیر باشقا یئنی ایستیبدادا چاتیر. بئله اوْلونجا دا هئچ بیر گؤزه گلیم ده‌ییشیم، هئچ بیر گلیشمه گؤزه چارپماییر. تام بیر بوْش یووارلاق سۆره‌کلی‌لیگی! (دور تسلسل باطل)

۲۴ اسفند ۱۳۹۷

قایناقچالار:

ایران بین دو انقلاب، یرواند آبراهامیان

تاریخ مشروطه، احمد کسروی

ایران جامعه کوتاه مدت، محمدعلی کاتوزیان

نقش روشنفکر، ادوارد سعید

نقد مدرنیته، آلن تورن

#فیلم_تانیتیمی

شئیطانین تانگوْسو 1994 Satantango 

مجار سینئماسی ایله دۆنیا سینئماسی‌نین ان بؤیۆک یؤنتمن‌لریندن بیریسی اوْلان بئلا تار، سینئماسینی فلسفیک آلت یاپی ایله اوْلوشدورموشدور. اوْنون اثرلرینده هم آنلامسال همی ده بیچیم‌سل اوْلاراق یئنی و اؤزۆنه اؤزل باخیشینی سیئنما دۆنیاسینا بخش ائتدیگینی گؤرۆرۆک.

بئلا تار شئیطانین تانگوْسو آدلی فیلمینی ۱۹۹۱-دن یؤنتمه‌سینه باشلاسا دا ۱۹۹۴-ده سوْنا اردیردی. بو فیلم سینئما تاریخینین ان اۆزۆن مئتراژلی فیلم‌لریندن بیریسی‌دیر ده. فیلمین سۆره‌سی ۷.۳۰ ساعات اوْلسا دا آنجاق یؤنتمنین ایزله‌یی‌چی‌لردن ”لۆطفن کسینتیسیز ایزله‌نیلسین ایسته‌یی ده هر یئرده یازیلمیش‌دیر.

فیلم مجاریستانین اوزاق بیر کندینده یاشایان کندلی‌لرین یاشادیقلاری دورومدان قورتولماق اۆچۆن یاپتدیقلاری پیلانا قارشیلیق، دۆزنلی پیلانین چاتیشماسینی آنلاتماقدادیر. فیلم خارابالیغا دؤنمۆش بیر کندده یاشایان آز سایلی کندلی‌لرین بیر ایللیک امک‌لرینین قارشیلیغیندا اؤده‌نیله‌جک پارانین اؤدنمه‌سی‌نی، گؤزلمه‌لریله ریوایته باشلاییر. آنجاق بیر ایکی نفر کنددن بو پارانی آلیب بؤیۆک بیر بؤلۆمۆیله گیزلیجه کنددن قاچیب یئنی بیر حیات قورما ایستک‌لری ایله حیاتا کئچیر. آنجاق بیردن داها اؤنجه اؤلدۆیۆ ظن ائدیلن ایریمیاش آدیندا بیر کندلی‌نین کنده گلدییینی ائشیدیرلر. اوْلابیله‌جه‌یی قدر کاریزماتیک، ائتکیله‌ییجی هم ده قوْرخودوجو اوْلان ایریمیاشین کنده گلمه‌سی اوْنلارین پیلانلارینی آلت اۆست ائدیر. اوْنلار داها جسارتسیزجه ایریمیاشا تسلیم اوْلورلار. ایریمیاش کندلرینی عدالتسیزجه یؤنه‌تیمدن قورتارماسی و اؤزۆنۆ بیر قورتاریجی، اؤزگۆرلۆکچۆ، عادیل بیر یؤنه‌تیمده پیلانلارینی هامییا چاتدیراراق اوْنلارین پارالارینی اؤز ایستک‌لری ایله اوْنلاردان آلیر.

فیلم عئینی بو آدی داشییان بیر روْماندان اوْلوشموشدور. شئیطان‌ین تانگوْسو فیلمین قوْنوسو، ایشله‌وی، اوْیونچولاری، موزیک‌لری، سینئماتوْگرافی‌سی و. هامیسی بیرلیکده مؤحتشم بیر اثرین یارانماسینا سبب اوْلوب‌دور. فیلم گئرچک زامانلی صحنه‌لر، آغیر دیالوْگلارلا دوْلو، دوْربینین حرکت‌لری، آرخادان دانیشان سسی بیر کاراکتئر کیمی قوللانماسی ایله زامانین یاواشلانماسی و ائیله‌جه اوْنا یئنی آنلام قاتماسی ایلا آغ قارا بیر تایسیز، همی ده هر بیر پیلاندا، هر بیر میزانسئنده، هر بیر دوربین ترپنیشینده گؤزدن یاغ آلان بیر فیلمین یارانماسینا سبب اوْلوب‌دور.

شئیطانین تانگوْسو آدلی فیلمین اساس قوْنوسو قوْرخودور. قوْرخونون تملی ایسه قانوندان باشلاییر. ساختا و یالان ریوایت‌لرین خالق ایچینده کؤک سالماسیندان. سانکی اورمان یاسالاری هله ده توْپلومدا آغالیق ائدیر. گۆجلۆ گۆجسۆزۆ سؤمۆرمه‌لی‌دیر. قوْرخودان اۆمیدسیزله‌شن اینسان هر شئی‌یینی اودوزا بیلر. زامانین دا بئله چاغلاردا آغیر کئچدیگی حیس اوْلونار. فیلمین بو قدر اوزون اوْلماسینین تملی ائله بونو گؤسترمک‌دیر. اینسانلار اؤلۆمدن هوْیوخورلار، اوْنون الیندن قاچماق ایسته‌ییرلر، بو قوْرخو ایریمیاشین کاریزماسیندا اؤزۆنۆ گؤسته‌ریر. آنجاق اساس مسئله دئمک اوْلار اؤلۆم مسئله‌سی دئییل، اؤلۆمدن قوْرخماق‌دیر. بو اؤلۆمدن قات-قات قوْرخونجدور. حتی اینسانلاری کؤله‌لر کیمی یاشامایا قدر سۆرۆکله‌یه بیلیر. آنجاق ساختالیغا اینانانلاری قوْرخولارینی بیر قیراغا بوراخا بیلمه‌ییب، سانکی اؤزلری دئییل مسخ اوْلموش بیر وارلیقلاردیرلار. ایریمیاش ایله پترینا پوْلیس ایداره‌سینده ایجبار ایله اؤزگؤرلۆیۆن ایلگیلری حاقدا دانیشیرلار. اوْ چاغ آدلیم فلسفیک سؤز یئنه بئینیمیزده جانلانیر: اینسان اؤزگۆرلۆیه محکومدور. 

فیلمه بیر شخص‌لر آچیسیندان باخماق اوْلار بیر ده قورولوش‌سال. شخصی آچیدان هر شخصین باشینا گلن اوْلایدا اؤزۆنۆن دانیلماز اوْیونو هر کسین گؤزۆندن گیزلی قالسا دا بیله اؤز گؤزۆندن ایراق دۆشه بیلمز. بالاجا قیزین اؤز خلوتینده اوْ پیشیگه سیچان داواسی یئدیردیب اؤلدۆرمه‌سی آردیجا اؤزۆ اؤزۆنۆ اؤلدۆرمه‌سی اوْنون دا بیله سوچسوز اوْلمادیغینی گؤسترمه‌یه بیر قانیت‌دیر. بئلا تار اوستالیقلا هر بیر صحنه‌یه بعضن نئچه باشقا شخصین آچیسیندان یاناشیب، ریوایتینی بۆتۆنلتمه‌یه چالیشیر. سانکی هرکس اؤز ایشینین بدلینی وئریر کیمی گؤرۆنۆر.

فیلمه شخص‌لردن علاوه گئنل آنلام قاتماق دا اوْلار. قورولوشچولوق  ایله ساختاری آچیدان باخدیقدا کندلی‌لرین یاشادیغی یئر مجاریستانی تمثیل ائتسه، ایریمیاش بیر کاریزماتیک ی لیدئر کیمی چیخیش ائدیر(لنین تصور اوْلونا بیلر). فیلمین آغ قارا اوْلماسینا باخمایارا یئنه بیر چوْخ صحنه‌لرین قارامسار اوْلوب ایشیقدان اوزاق چکیلمه‌سی اؤلکه‌ده واراوْلموش خفقانی گؤسترمک ایسته‌ییر. بونو سوْلچولوغون بشرییته وئردیگی میراثلارلا دا ایلگیلندیریک آچیقلایا بیله‌ریک. 

بئلا تار اؤزۆ سوْوییت‌لر بیرلیگینین داغیلماسی‌نین محصولو اوْلاراق سانکی داها هئچ نه‌یه اۆمیدی قالماییب‌دیر. فیلملرینده آغیر شیددتلی یئل اسینتیلری ایله موسیقی‌نین قاریشیمی ایزله‌ییچی‌نی بئینینده جیغیرلانان نئهیلیسمه ساری سۆرۆکله‌ییری. سانکی اینسانا داها یاشاماق سۆره‌سی بیتمیش‌دیر، ایندی ایسه اؤلۆم آیاغیندادیر.

چوْخ ایلگینج ایدی فیلمین بیر صحنه‌سینده بیر بایقوش تصویره چکیلیر. سانکی خارابالیق سئون بایقوشون آلین یازیسیندان‌دیر بیر چوْخ کۆلتۆرده(بیزیم کۆلتۆره تای) فلاکتین سیمگه‌سی اوْلا.

بو فیلم ۷ ساعات یاریم اوْلسا دا، فیلم بیتدیکده سن اؤز اؤزۆنله دئییرسن فیلم سانکی هله سۆرمه‌لی، هله آجی ریوایتلری دوْغرو دوْزگۆن باغلانمیش آغ قارا کادرلاردا سینئمانین پرده‌سینه قوسمالی‌ایدی.

@turkcesinema

#تانگوی_شیطان #بلاتار #تورکجه_سینئما #یؤنتمن

الجزایئر ساواشی
The Battle Of Algiers 1966
پوْنته کوْروْنون شاه اثری

@turkcesinema

The Weeping Meadow 2004
آغلار اوْتلاق
پوْلوْسون شاه اثری 

آغلار اوْتلاق/2004/یؤنتمن: تئو آنجئلوْپوْلوْس/اوْیونچولار: الئکساندرا آیدینی، تالیا آرگیریوْ، جیوْرجوس آرمئنیس و.

آغلار اوْتلاق (علفزار گریان)

ایکینجی دونیا ساواشی‌نین سوْنوجوندا ائولریندن دیده‌رگین توشموش بیر سیرا یونانلی، ائدسادان یونانیستانا گیریش یاپیرلار. هئچ بیر عاییله‌سی اوْلمایان ائلئنی اوْنلارلا بیرگه‌دیر. ائلینی بؤیویوب، یاشی چوْخالیر. بیر یانلیش اوْلای سوْنوجودا حامیله اوْلور.

آغلار اوْتلاق آنجئلوْپوْلوْسون شاه اثری ساییلیر. بو فیلم بیر قادین اوْلموش قیزجیغازین کدرلری‌نین ریوایتی‌دیر. بیر قادین کی آنا اوْلور، اؤزو ایسته‌مه‌دیی اوشاقلاری‌نین وورغونونا چئوریلیر. نه‌قدر چالیشسا دا چاتا بیلمه‌ییر. بو فیلم دوْلودور غم ایله کدر هم ده اؤزلم‌له. بو فیلم، شاه اثرلر یؤنتمنی اوْلان پوْلوْسون شاه اثری ساییلیر. هر بیر سئریجینی اوْزونه حئیران ائدیر.

آنجئلوْپوْلوْسون سینئماسی گونوموزده‌کی سیرادان بیر سینئمالاردان داها فرقلی بیر سینئمادیر. بو اوْلاغان اوستو سینئما حاقدا نه‌قدر دایشساق دا یئنه سوْنوندا سؤزوموز قیسیر قالاجاق. گئرچکدن اوْنون اینجه‌صنعتدن تام آنلامی ایله بارینمیش سینیماسینی، سادجه دیلده آنلاتماق اوْلماز. صنعت دوْلو سینئما، بلکی دئمک اوْلار پوْلوْسدا سوْن دوراغینا چاتیر.
آغلار اوْتلاق آنجئلوْپوْلوْسون بیتمه‌میش اوچلویونون ایلک فیلمی‌دیر دئمک. بو فیلم ده، باشقا فیلم لرینه تای پوْلوْسون همئشه‌کی وورنوخمالاری‌نین گؤسترگه‌سی‌دیر. آنایورد، آنا توْرپاق، وطن دردی، اوزاقلیق و اؤزله‌مک، ساواش، چاتماماق، غم، کدر، ائیله‌جه، قاندیرمایا دوْغرو سوْنوجا وارا بیلمه‌ین دورتولر؛ دئمک اوْلار پوْلوْسون همئشه‌کی وورنوخمالاریندان ساییلالار. بو فیلمده ده گؤزلجه‌سینه بونلارا توْخونوب‌دور. بو اوزدن ایزله‌ییچینی درین دوشونجه‌لره دالدیرمایی باشارا بیلیب‌دیر یقین. 
هر بیر پروْفوْشینال سینئماچی‌نین عؤمرونون ان گؤزل فیلم‌لریندن بیریسی ساییلان فیلم حاقدا دانیشماق حقیقتن چوْخ دا قوْلای ایش ساییلمیر. آخ اوْنسوزدا بو فیلمی ایزله‌ین سینئما حئیرانی یقین بو فیلم‌له آغلاییب هم ده بو فیلم‌له گولوب‌دور. بیزه تای وطن دردی و حسرتی ایله یاشایان توْپلوملارین اینسانلاری بلکی بو فیلم‌له یاشایالار دا. سورگونلوک دردی ایله فارسجاسی"همزاد پنداری" ده ائده‌لر بلکی.
هله ده ائلئنی‌نین سسینی لاپ ایچ قاتلاریندان ائشیتمک مومدور.
پوْلوْسون ثبت ائتدییی گؤرونتولر، یقین سئحر و جادو ایله چکیلمیش‌دیر. چونکی هر بیر ایزله‌ییچینی حئیرانجاسینا اؤزونه جذب ائدیب، اوْنون اورَکدن آلقیشلارینا سبب اوْلور. اوزاق نومالاردان چکیلمیش شات‌لار، فیلمین ایچه‌ریسینده اوْلان گیزلی کدری اینسانا چوْخ گوجلوجه‌سینه ایلقا ائدیری. فیلمین سئناریوْسو کدر و چتیلیک‌له قوْنوملانیر. اوزاقلیق و چاتماماق فیلمین تمل سؤزودور. بیر آنا بالالاری‌نین اوزاقلیق کدرینه دؤزمه‌لی، سئوگیلیسینی اونودمالی، هم ده هر شئی‌ییندن واز کئچمه‌لی اوْلور.
ائلئنی یونانین سیمگه‌سی‌دیر. دئمک اوْلار یونان همئشه پوْلوْسون ان تمل وورنوخمالاری‌نین بیریسی اوْلموشدور. بوردا ایسه ائلینی‌یه ، سوْنوجلانمامیش سئوگی، اوْغوللاریندان آیری دوشموش آنا، یونانین آجی طالعینی سیمگه‌سل اوْلاراق بیچیمله‌مکده‌دیر.
بورادا دنیز ایله سویون روْلو چوْخ اؤنملی دیر. سوکوت، حضور، بؤیوکلویوندن اوفوقلارا دایانمیش دنیز بیر ابدی و قورتارماز حضورو عکس ائتمکده‌دیر. فیلمین ده قالارغی اوْلایلاری ائله همین سویون اوزه‌رینده یوْخسا سویون یاخینلیغیندا، پوْلوْسون چوخ دیققتلی کامئراسینین اوْنونده چکیلیب ثبت اوْلور.
فیلمین قالارغی گؤرونتوسو آز دئییل. سویون اوزه‌رینده جنازه تؤره‌نی، ساللانمیش آغ پرده‌لر، آسیلمیش قوْیونلار، سویون اوزه‌رینده‌کی ائولر، بیر ده ائلئنی‌نین دنیز اوزه‌رینده آغلاماسی، هر بیر ایزله‌ییچی‌نین بدنینده‌کی توک‌لری بیز-بیز ائدیر.

پوْلوْسون فیلم‌لرینده موسیقی‌نین چوْخ اؤزل بیر یئری واردیر. بوردا موسیقی تکجه موسیقی دئییل؛ ائلینی کاریندروْنون دانیشان موسیقیایی سسی دیر. بو سسس پوْلوْسون بوتون فیلم‌لرینی روحساللاشدیریر. سماوی بیر وارلیغا چئوریلدیر. بئله‌جه دئییلمه‌میش سؤزلرین یئرینی دوْلدورور.

بو فیلمین ایزله‌مه‌سینی هر کسه تؤوصیه ائدیریک.

ح. م

بوْرخئس همئشه "ادبییات‌ین یاراری نه‌دیر؟" سوْروسوندان چوخ شیددتله حیرصله‌نردی. اوْ بو سوْرغونون آخماقجاسینا اوْلدوغونو وورغولاییب دئیه‌ردی: "کیمسه سوْروشماییر قوشون اوْخوماسی‌نین ائیله‌جه گونشین باتان چاغی‌نین گؤزللیگی‌نین نه فایداسی وار؟" ایه‌رسه بو گؤزل نسنه‌لر واردیرلار و ایه‌ر بونلارین وارلیغیندان دوْلایی یاشام بیر آن اوْلموش اوْلسا بیله آز چیرکین و آز اوره‌ک سیخان اوْلورو، اوْنلارا بیلیم‌سل ندن‌لر آرخاسیجا اوْلماق؛ قیسسا دوشونجه‌لیک دئمک دئییل‌می؟

*

ادبییات، سئوگی ایله ایستک و جینسی ایلیشگی‌نی بیر اینجه صنعت‌ین یارانیشینا آلان اوْلاراق، قوْنوم‌لاییری. ادبییاتین اوْلمادیغی چاغدا، ائروتیسم ده یوْخویدور کسین. سئوگی و کئفی سازلیقدان آلینان لیذذت ایسه، ده‌یرسیز اوْلاردی. اوْنون ادبی ایمگه‌له‌مه‌لری‌نین اورونو اوْلان اینجه‌لیگی ایله درینلیگی ائیله‌جه شور و ایستیلیگی ده اوْلمازدی. دوْغروسو یالان اوْلماز دئییرسک ایه‌ر، گارسیلاسوْ، پئترارک، گوْنگورا یا بودلئرین اثرلرینی اوْخویانلار تئلئویزیانین آلچاق سئریال‌لارینی ایزله‌ین ساوادسیزلاردان داها چوْخ لیذدتین ده‌یرینی بیلیب، اوْندان داها چوْخ یارارلانیرلار. ساواد و ادبییاتدان یوْخسون بیر دونیادا عشق ایله ایستک حئیوان‌لار سایاغی ء اوْلماقدان باشقا بیر شئی دئییل‌دیر دئمک. بو اوزدن بدوی غریزه‌لری ء ائتمکدن آرتیق، درینلشه بیلمه‌یه‌جک‌دیر.

*

ادبییاتین اوْنلارا کی موتلودورلار، اوْنلارا کی یاشاییشین اوْلدغو طرزیندن راضی‌دیرلر، هئچ نه‌یی یوْخدور دئمه‌یه. ادبییات عاصی و باریشماز بدن‌لرین خوْره‌یی‌دیر. عوصیانکارلارین دانیشان، آیدین دیلی، وارلیقلاریندان راضی قالمایان کیمسه‌لرین گوه‌نلی بؤلگه‌سی‌دیر.
اینسان ادبییاتا قیسیلیر چونکی ایسته‌ییر غملی و ناقیص اوْلمایا. "روسیانته" (دوْن‌کیشوْتون آتی) ایله بیرگه آغلار و اینجارسیزجاسینا هوْیوخموش لامانچانین بورنوندا چیین به چییینه چاپماق، دنیزی نهنگین کوره‌یینده ناخدا اوْهب (موْبی‌دیک روْمانی‌نین بیرینجی شخصیتی) ایله بیرگه گزمک، آرسینیک جامیْنی باشا چکه‌ن مادام بوواری ایله بیرگه دادماق، بوقدر بیز اوره‌تدیییمیز یوْللاردیلار کی، اوْزوموزو بو عدالت‌سیز دونیادان قورتارماق اوچون بیر آراج اوْلاراق اورتمیشیک. بیر یاشام کی همئشه بیزی زوروندا قوْیور اوْلدوغوموز آدام اوْلاق، بیر حالدا کی چئشیدلی آدام‌لار اوْلماق ایسته‌ییریک؛ بلکی بیزه اوستون گلن ایستک‌لریمیزه، جاواب تاپماق اوچون دئیه.

*

ادبییاتین بیردنه ائتگیلی اثرلریندن بیریسی دیل آلانیندا قوْنوم‌لانار. یازیلی ادبییاتی اوْلمایان بیر توْپلوم، سؤزلرینی ان اوستون ایلگی آراجی ادبی متن‌لرده گلیشدیریلن سؤزجوک‌‌لر اوْلان توْپلوملا موقاییسه‌ده‌، دوْلغونلوق ایله آیدینلیق باخیمیندان داها گئری قالمیش، دایازلیغی ایسه گؤزده اوْلاراق، بیان ائدیری. اوْخوماقلا اؤزگه اوْلموش بیر توْپلوم کی ادبییاتدان هئچ بیر ائتگی گؤتورمه‌ییب‌دیرسه، کار و کوْرلارین توْپلومونا تای آنلاشمامازلیغا بولاشار. پیشمه‌میش دیلیندن دوْلایی بؤیوک سوْرونلارلا قارشی-قارشی‌یا گله‌جک‌دیر. بو شخص‌لرده ده صادیق‌دیر. بیر کیمسه کی اوْخوماییر یا آز اوْخویور یوْخسا تکجه اوْلومسوز و یارارسیز اوْخویور، کسینلیک‌له دئمک طرزینده سوْرونو اوْلاجاقدیر. بو آدام چوْخ دانیشار آنجاق آز دئیه‌ر، چونکی دئدییی سؤزون آنلامینی چاتدیرماق اوچون سؤزجوک‌لری اویغون دئییل‌دیرلر.
ادبییاتسیز بیر دونیا، اویغارسیز بیر دونیادیر، حساسیت‌دن قیسیر قالمیش ائیله‌جه دانیشماقدا یئتیشمه‌مش، جاهیل و غریزه اوزوندن داورانان، عشقین شور و شررینده خام ترپه‌شن، سیزه ایمگه‌له‌دیگیم بو ایماژین ان اؤنملی اؤزللیک‌لریندن بیریسی قودرت و گوجه بوْیون أیمک‌دیر. و باخیمدان، بو دونیا موطلق حئیوانی بیر دونیادیر. تمل غریزه‌لر گونده‌لیک داورانیشلارین طرزینی معین ائدیرلر. بئلنچی بیر یاشامین اؤنملی اؤزللیگی بقا و واراوْلماق اوچون ساواشماق، تانینمامیش‌اردام قوْرخماق و مادی گره‌ک‌لری ء ائتمک دئمک‌دیر. داها روح (تین) دئیه بیر نسنه‌یه یئر قالماز. بو دونیادا یاشامین ده‌ییشمه‌مزلیگی قورغولو قارانلیق باخیشی ایله بیرله‌شیب، بو دویغویلا کی اینسانین یاشامی همن‌دیر کی گره‌ک اوْلا و همئشه بئلنچی اوْلاجاقدیر. داها هئچ کیمسه و هئچ نسنه اوْنو ده‌ییشدیره بیلمه‌یه قادیر اوْلمایاجاق‌دیر.

• نییه ادبییات | ماریو بارگاس یوسا | فارسجاسی: عبدالله کوثری 
تورکجه‌یه چئویرن: ح. م